Dit is de levensgeschiedenis van Nana Asma’u (1793-1865), een moslimvrouw die twee eeuwen geleden werd geboren in wat nu Soedan is. Zij zou uitgroeien uit tot een belangrijke voorvechtster van vrouweneducatie. En dat had ze niet van een vreemde. Haar vader Usman Dan Fodio was leider van het Afrikaanse Sokoto Kalifaat, dat hij zelf uitriep toen het Ottomaanse Rijk steeds zwakker werd. Zijn grootste missie was vrouwen hun islamitisch recht op onderwijs teruggeven. Het was uiteindelijk zijn dochter Nana die resultaat boekte met een innovatief onderwijssysteem.
Nana Asma’u / kunstenaar Heba Amin
Nana en haar tweelingbroer Hassan waren het 22ste en 23ste kind van Usman en kregen een liefdevolle opvoeding. Ze groeiden op met een vader die hen met raad en daad bijstond. Nana ontwikkelde zich tot een alom gerespecteerde islamgeleerde. Haar vader bleef haar hele leven lang haar grote spirituele voorbeeld. Ze werd geboren ten tijde van de Franse Revolutie en ze stierf toen de Amerikaanse burgeroorlog eindigde. Ze trouwde in 1807 en haar man was tot zijn dood in 1849 haar beste vriend en vertrouweling.
Ze had een goede band met de mannen in haar leven en kreeg ook veel respect van de leiders en mannelijke geleerden waarmee ze in contact kwam. Haar doel was niet om de patriarchale maatschappij van binnenuit aan te vallen, maar juist om een cultuur te scheppen van gelijkheid en respect. Nana Asma’u was vloeiend in vier talen – het Arabisch, Fulfilde, Hausa en Tamacheq Tuareg – en had als groot talent dat ze heel goed de vertaalslag kon maken van de heilige teksten naar praktische handvatten voor in het dagelijkse leven.
Haar doel was niet om de patriarchale maatschappij van binnenuit aan te vallen, maar juist om een cultuur te scheppen van gelijkheid en respect.
Gedichten in de taal van het volk
Zes jaar na de geboorte van haar eerste kind, schrijft ze haar eerste bundel verhalende gedichten. Op latere leeftijd gebruikt ze dit soort poëzie als basis voor een ingenieus onderwijssysteem. Ze noemt het Yan Taru, wat zoveel betekent als “Kom samen”. Hiermee kon ze duizenden vrouwen op het afgelegen platteland helpen om kennis te vergaren. Met als doel om hen weer in hun eigen kracht te laten staan. Onder andere door de mannen en leiders – die voorheen misbruik konden maken van de onwetendheid van de vrouwen – te wijzen op hun foute interpretaties van de Koran. Het mooie is dat het Yan Taru systeem vandaag de dag nog steeds gebruikt wordt, in ieder geval in delen van Nigeria en in de Verenigde Staten.
De lessen van Nana Asma’u bestaan uit een serie educatieve gedichten, simpel van opzet maar tegelijkertijd zeer effectief. Geschreven in de spreektaal van haar volk. Het bijzondere is dat de gedichten geschikt zijn voor alle niveaus. De onervaren beginners leren er de basiskennis van hun geloof mee, maar vrouwen die verder willen leren, kunnen er ook mee uit de voeten. Nana schreef de gedichten met de mondelinge overleveringstraditie van haar leerlingen in het achterhoofd. De gedichten waren makkelijk uit het hoofd te leren voordat ze gelezen werden en konden makkelijk gelezen worden voordat ze geschreven werden. Een mooi voorbeeld is het gedicht met de naam De Koran. Het bevat 30 verzen met daarin de namen van alle 104 soera’s. Geweven tot zinnen die het leren vergemakkelijken. Omdat de soera’s ook nog in de juiste volgorde staan, is het tegelijkertijd een mooie start voor degenen die later de Koran uit het hoofd willen leren. Hieronder een kleine stukje gedicht als voorbeeld:
Ik bid tot God de Glorieuze
Door middel van de Eer, de Lof en soera al Baqara
en Aali Imraan en Nisa en Ma’ida
al-An’am, al-‘Araaf, al-Anfaal en Baraa’
Maar hoe lukte het Nana om de gedichten naar de verafgelegen gebieden te brengen, waar de dorpen allemaal ver uit elkaar liggen en het reizen over de weg niet zonder gevaar is? Haar geheim was de samenstelling van haar teams. Ze koppelde een oudere gevorderde leerling die al uit de kinderen was aan een jonge gevorderde leerling die nog niet uitgehuwelijkt was (dus een vrouw van boven de 40 en een jong meisje van onder de 14). Deze teams leerden de gedichten uit het hoofd onder leiding van Nana zelf en verhuisden dan naar het dorp dat aan hen was toegewezen. Ze werden er opgenomen in het dorpsleven en keerden slechts af en toe naar Nana terug. Ofwel met met vragen, ofwel op zoek naar oplossingen voor moeilijke problemen waar ze zelf niet uitkwamen. Ook kwam het wel eens voor dat ze een vrouw uit ‘hun’ dorp meenamen voor een privé-sessie.
Ceremoniële rode hoed
Nana Asma’u liet de leraressen in de dorpen een tulband van rode stof dragen die ze op een ceremoniële manier om hun hoofd bonden. Ze maakten daarmee gebruik van de symboliek die de dorpelingen gewend waren, waarbij een grote hoed stond voor een hoge status. Verder gebruikte Nana de treurdichten die ze over haar gestorven studenten schreef om de status van vrouwen met kennis te vergroten. Omdat ze dezelfde soort gedichten ook schreef als er een mannelijke geleerde of leider stierf, kon Nana de achterdocht wegnemen die men in eerste instantie bij haar plannen had.
Haar vader Usman Dan Fodio was een charismatische leider die alom geliefd was. Hij sprak zich uit tegen de ulama (islamitische geleerden) die vrouwen aanmoedigden om het huishouden te doen in plaats van hen te wijzen op hun recht op (religieus) onderwijs. Hij was een man die zijn woorden in daden omzette, want hij zorgde ervoor dat al zijn kinderen – zonen én dochters! – allemaal naar school gingen. Hij sprak direct tot alle moslimvrouwen, toen hij zei:
Luister niet naar de woorden van degenen die jullie proberen te misleiden door jullie op te dragen jullie mannen te gehoorzamen in plaats van jullie te vertellen om God en zijn profeet te gehoorzamen. Ze vertellen jullie dat het geluk van de vrouw ligt in het gehoorzamen van haar man. Dit is niet meer dan een afleidingsmanoevre om jullie hun behoeften te laten vervullen. Ze geven jullie taken die noch God noch de profeet aan jullie hebben opgelegd. Ze laten jullie voor hen koken, kleren wassen en andere dingen doen, terwijl ze jullie niet leren wat Allah en zijn boodschapper aan jullie hebben opgedragen.
Kassala, Sudan
Sociale verandering
Zowel Nana als haar vader grepen in hun strijd voor vrouweneducatie terug op de geschiedenis van hun geloof en hun kennis van het leven van de profeet vrede zij met hem. Ze zijn een voorbeeld van hoe je sociale verandering kunt doorvoeren zonder daarbij je culturele en spirituele achtergrond te verloochenen.
Nana Asma’u is een mooi voorbeeld van een krachtige moslimvrouw, die intelligentie koppelde aan een groot incasserings- en doorzettingsvermogen en oprechte zorg voor de gemeenschap. Zeker in deze tijd waarin de moslimgemeenschap moeite heeft om vrouwen weer een stem te geven, kan haar voorbeeld ons inspireren om meer ruimte te maken voor vrouwelijke geleerden en onze instituten vragen open te staan voor meer vrouwelijk leiderschap.
